Το έβκαρμαν του Μα και άλλα έθιμα της Πρωτομαγιάς στην Κύπρο

Ο Μάιος μήνας λέγεται στη Κύπρο και Μας. Από την παραμονή της Πρωτομαγιάς πλέκουν ένα στεφάνι από διάφορα λουλούδια και το κρεμάζουν στις εξώπορτες των σπιτιών. Ο λαός λέει ότι κρεμάζει το στεφάνι στην εξώπορτα «για να μεν εμπεί έσσω ο Μας», δηλαδή να μην μπουν στο σπίτι οι αρρώστιες. Γι'αυτό παλαιότερα έκαιγαν το στεφάνι, το οποίο πίστευαν ότι «συγκέτρωνε» όλες τις αρρώστιες, στη φωτιά του Αγίου Ιωάννου (24 Ιουνίου). Η φωτιά αυτή, που αναβόταν περίπου κατά το θερινό ηλιοστάσιο, ήταν διαβατήρια, δηλαδή καθαρτική. Στη πραγματικότητα, όμως, τα πιο πάνω τοποθετούνται στη πόρτα για λόγους μαγικούς. Δηλαδή ο αγρότης κυρίως επιδιώκει με την τοποθέτησή τους τη θαλερή βλάστηση και τη πλούσια καρποφορία. Στο Ριζοκάρπασσο οι γυναίκες όταν κρεμάζουν το στεφάνι λέγουν: «Έσσω μου ο Μας τζι'ο Απρίλλης τζιαί έσσω τους γειτόνους μου οι ψύλλοι». Γενικά θεωρούσαν τη πράξη αυτή κοινωνικό καθήκον και ταυτόχρονα ευλογία του σπιτιού από τον Θεό.
Κατά τη πρώτη Μαΐου συνηθίζεται να παίρνουν δρόσον από τα σπαρτά «για να μην μαυρίσουν», Επίσης κατά τη Πρωτομαγιά παλαιότερα συνήθιζαν να κόβουν τη φασκομηλιάν ή σπατζιάν από την οποία παρασκευάζεται τσάι.
Σε κάποια μέρη της Κύπρου οι άνθρωποι συνήθιζαν την Πρωτομαγιά να μεταβαίνουν αμίλιτοι στους αγρούς. και να κόβουν κλαδιά από τον θάμνο μιας παλλούρας, δηλαδή μιας κονναρκάς. Τα κλαδιά αυτά το μετέφεραν, επίσης αμίλητα, πίσω στο σπίτι τους, και εκεί έκοβαν από αυτά μικρά κομματάκια, το οποία έδεναν με κόκκινες κλωστές πάνω στα παιδιά τους, για να μην τα πιάνει το μάτι.
Αλλού υπήρχε συνήθεια να πηγαίνουν τα μικρά παιδιά του σχολείου έξω στους αγρούς, και να μαζεύουν αγριολούλουδα για το πλέξιμο ενός στεφανιού, που το έθεταν πάνω στην κεφαλή ενός εξ αυτών. Το παιδί, που επιλεγόταν για το στεφάνωμα, ονομαζόταν Μάης. Μετά συνέχιζαν για ώρες το παιχνίδι τους μέσα στους αγρούς.
Την πρώτη Μαΐου (σε μερικά μέρη κατά τη γιορτή της Αναλήψεως) υπήρχε το έθιμο να τρώγεται μια μεγάλη κουλούρα που κατασκευαζόταν την Αγία Παρασκευή ή το Μεγάλο Σάββατο μαζί με τις κουμουλιές, τους άρτους και τις φλαούνες του Πάσχα. Αυτό φυλαγόταν μέχρι την Πρωτομαγιά, γιατί θεωρείτο ως «το κουλούρι του Μα», που το κατανάλωναν οι άνθρωποι του σπιτιού, κυρίως τα παιδιά, για να «μην τους δαγκώνει ο γαίδαρος ο μουγιασμένος» όπως έλεγαν. Σε κάποια μέρη, αντί για κουλούρι. ξεχώριζαν και αποξήραιναν μια φλαούνα στη θέση του κουλουριού. Σε αυτές τις περιπτόσεις όμως η κατανάλωσή της γινόταν στις τρεις του Μάη, αντί την πρώτη. Πάντως η πρόληψη που υπήρχε γαι το κουλούρι του Μα ήταν βαθιά, που μερικοί έλεγαν με στρόμφο στο κάθε παιδί «αν δεν φάεις κούκουρον την πρωτομαγιά, θα σε δακκάσει ο γά(δα)ρος ο σιερκάς», δηλαδή, αν δεν φας κομμάτι κουλουριού της Πρωτομαγιάς, θα σε δαγκώσει ο γάιδαρος ο ασπριδερός.

Την Πρωτομαγιά οι νεαρές κοπέλες που δεν ήταν ακόμα πατρεμένες, είχαν το δικό τους πράγραμμα. Συνήθως ομαδοποιούνταν, και συγκεντρώνονταν όλες στο σπίτι μιας εξ αυτών και τραγουδούσαν. μετά οργανώνονταν σε ομάδες, που ξεχύνονταν έξω από το σπίτι, για να πορευτούν προς τους αγρούς. Έβρισκαν κάπου ένα καθαροτόπι, και κάθονταν σε κύκλο, για να αστιευούν, να φάνε, να πιούν, να τραγουδήσουν, να χορέψουν στον ρηθμό μιας ταμπουτσιάς (ενός τυμπάνου), και να ετοιμάσουν τον κλήδονα, που λέγεται «έφκαρμαν του Μα». Ο κλήδονας αποτελεί έθιμο μαντικής (κληρομαντίας) με το οποίο τα κορίτσια μαντεύονται τη μέλλουσα τύχη τους. Έβαζαν στη μέση του κύκλου, που κάθονταν το δοχείο του Μα, δηλαδή μια λεκάνη ή έναν πότην (ένα πήλινο αγγείο, που έμοιαζε με αρχαία οινοχόη), και τοποθετούσαν μέσα από ένα δαχτυλίδι, που αφερούσαν από τα χέρια τους. Μαζί με το δαχτυλίδι τους έβαζαν και ένα λουλούδι ροδιάς, τριανταφυλλιάς, ή λουλουκιάς (μαυρομμάτας). Όταν όλες τους είχαν βάλει μέσα στον πότην το δαχτυλίδι και το λουλούδι τους, τοποθετούσαν από πάνω ένα κόκκινο μαντήλι, για να καλυφτεί το στόμιο και γενικά όλο το αγγείο. Ο πότης αυτός, μαζί με όλα τα δαχτυλίδια, μεταφερόταν στη συνέχεια και θαβόταν σε κάπιο σημείο, μυστικό από τον άλλο κόσμο. Μετά από κάμποσα χαριεντίσματα οι κοπέλες επέστρεφαν όλες στα σπίτια τους. Ο κλήδονας, δηλαδή ο πότης με τα δαχτυλίδια και τα λουλούδια, παρέμενε εκεί έξω στους αγρούς για τρεις ημέρες, από τη πρώτη μέχρι τις τρεις του Μάη, που ήταν η γιορτή της Αγίας Μαύρης. Ανήμερα της γιορτής αυτής όλες οι κοπέλες ξανασυγκεντρώνονταν πάλι, και πήγαιναν με μεγάλο πανηγύρι στο μέρος, που είχαν θάψει το αγγείο με τα δαχτυλίδια τους. Τραγουδόντας διάφορα τραγούδια, εντόπιζαν, ξέθαβαν και ξανάπαιρναν τον πότην στα χέρια τους. Τότε όλες μαζί τραγουδούσαν «το τραγούδι του Μα» που έχει ως εξείς:

Τζιαι μπαίνν'ο Μας, τζιαι βκαίνν'ο Μας,
τζιαι μπαίνν'ο Πρωτογιούνης,
τζι'ο Μας με τα τραντάφυλλα, τζι'ο Γούνης με τα μήλα,
Άουστος με τα χλιά νερά, με τα κρυά σταφύλλια.
Αννοίξετε τον κλήδοναν να μπούσιν τα κοράσσια,
να τραουδήσουν για τον Μαν, να δούν το ριζικόν τους.
Το ριζικόν μου ίντα'νι; Σταυρός τζιαι δακτυλίδιν.
Στην πούγγαν μου το έβαλα, της μάνας μου το πήρα:
Μάνα τζι'αν είσαι μάνα μου τζι'εγιώ παιδίν δικόν σου,
κάμε θερμόν τζιαι λούσε με μεσ'τ'αρκυρήν την λεένην,
τζιαι μέσ'τ'αρκυρολέενον ρίξ'αρκυρόν μασσαίριν
τζιαι φόρησ'μου την σκούφκιαν μου την τρανταμασουρένην,
οπού σσει τράντα μάσουρους τζιαι τράντα μασουρούδκια,
τζιαι γύρου, γύρου τα πουλλιά τζιαι μέσα τα πεζούνια*.
Πεζούνια μου, πεζούνια μου, πετάξετε με πέρα,
να δω τον θκειόν μου ροδινόν, τον τζύριν μου φεγγάριν,
να δω τον πρώτον μ'αερφόν στην μούλαν καβαλλάρην,
να σούζη την μανίκλαν του, να ππέση το λουβάριν*,
Ελάτε, σσήρες τζι'αρφανές, να πάρετε λουβάριν,
πάρετ'εσείς τα πίτερα, τζι'εγιώ το σιμιδάλλιν,
να κάμω τ'αερφούλλη μου σαΐταν με τοξάριν,
που σαϊττεύκει τον ατόν πάνω στο παμπουλάριν
Τζιαί να τσιλλά τον αετόν που κάτω στο πιθάριν.

Μετά ξεκινούσαν άλλα τραγούδια, τα οποία έπρεπε ν'ακολουθούν μια συνεχή εναλλαγή. Ένα τραγούδι ήταν χαρούμενο και ένα λυπητερό. Σε κάθε τραγούδι, που τραγουδιόταν, μια από τις κοπέλες έβαζε το χέρι της μέσα στο στόμιο του πότη, και ανέσυρε στην τύχη ένα από τα δαχτυλίδια που βρισκόταν στο εσωτερικό του. ανάλογη με τους στίχους του τραγουδιού, που τραγουδιόταν κατά τη στιγμή της εξαγωγής του κάθε δαχτυλιδιού από τον πότη ήταν και η πρόγνωση για την τύχη της ιδιοκτήτριάς του. Όσες έβλεπαν το δαχτυλίδι τους να βγαίνει, όταν τραγουδιόταν ένα «καλό», δηλαδή ευχάριστο τραγούδι, θα καλοτυχούσαν στον γάμο τους. Όσες έβλεπαν το δαχτυλίδι τους να βγαίνει, όταν τραγουδιόταν ένα λυπητερό τραγούδι, θα κακοτυχούσαν, και θα είχαν κακό έγγαμο βίο.
Στο τέλος όλες οι κοπέλες αναχωρούσαν για τα σπίτια τους, και όσες δεν εξασφάλιζαν ευνοϊκή πρόβλεψη από τον κλήδονα ξανάβρισκαν, ύστερα από ένα βαθύ αναστεναγμό, πάλι την καλή διάθεσή τους, αφού γνώριζαν ότι την επόμενη χρονιά θα τους δινόταν και πάλι η ευκερία να έχουν προγνωστικά για την τύχη τους από τον κλήδονα. Η ελπίδα δεν πέθαινε, αφού την επόμενη χρονιά ίσως πετύχαιναν μια καλύτερη πρόβλεψη για την τύχη τους.
Την Πρωτομαγιά γινόταν επίσης, νίψιμο στη θάλασσα, για να μην πιάσουν τα μάγια. Όσοι φοβούνταν τη μαγεία, και δεν ήθελαν να υποφέρουν από τυχόν επιρροή της την πρώτη του Μάη, μετέβαιναν ενωρίς στη θάλασσα, και ένιβαν το πρόσωπό τους με θαλασσινό νερό επτά διαδοχικών κυμάτων. Επικρατούσε η άποψη ότι με τον τρόπο αυτό επερχόταν καθαρισμός και εξαγνισμός από κάθε λογής έργο μαγείας.

Πηγές:
Άπαντα, Ξενοφόντος Π. Φαρμακίδου
Δεισιδαιμονίες και Μαγεία στην Κύπρο του Χτες, Ιωάννης Ιωνάς
Κυπριακά Ήθη και Έθιμα, Κωνσταντίνος Γ. Γιαγκουλλής