Το κατεχόμενο χωριό Γιαλούσα στη χερσόνησο της Καρπασίας

Μερική άποψη του χωριού Γιαλούσα

 Η Γιαλούσα είναι ένα κατεχόμενο σήμερα μεγάλο αμιγές ελληνικό χωριό της επαρχίας Αμμοχώστου, στο κεντρικό τμήμα της χερσονήσου της Καρπασίας. Βρίσκεται πάνω στον κύριο δρόμο Αμμοχώστου - Ριζοκαρπάσου, 10 περίπου χμ, βορειοανατολικά του Λεοναρίσσου. Μαζί με το Ριζοκάρπασο και την Ακανθού αποτελούν τα τρία μεγαλύτερα σε έκταση χωριά της Αμμωχώστου.
Το χωριό πήρε τον ονομασία του από την αρχαία ελληνική λέξη Αιγαλούσα (αιγιαλός = γιαλός) και σημαίνει την τοποθεσία που βρίσκεται κοντά στη θάλασσα. Πράγματι η Γιαλούσα έχει θέα προς τις βόρειες ακτές της επαρχίας Αμμοχώστου και είναι κτισμένη στην πλαγιά ενός λόφου. Η Γιαλούσα κτίστηκε κατά τους Βυζαντινούς χρόνους μετά το τέλος των αραβικών επιδρομών κατά τη διάρκεια των οποίων είχε υποστεί πολλές καταστροφές και λεηλασίες. Αυτό μαρτυρείτε από την ύπαρξη ωραιοτάτου ναού αφιερωμένου στον Αρχάγγελο Μιχαήλ ο οποίος χρονολογείται στο 10ο αιώνα μ.Χ.

Το γυμνάσιο του χωριού Γιαλούσα

Ο οικισμός της Γιαλούσας υπήρξε πάντα πολυπληθής. Το 1973 ο πληθυσμός του χωριού ήταν 2.460 κατοίκους και ήταν ο όγδοος μεγαλύτερος σ'ολόκληρη την επαρχία Αμμοχώστου μετά την Αμμόχωστο, το Παραλίμνι, τη Λύση, τη Δερύνεια, τη Βατυλή, την Άσσια και το Ριζοκάρπασο. Μόνο στη χερσόνησο της Καρπασίας η Γιαλούσα ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο χωριό με πολύ μικρή διαφορά από το Ριζοκάρπασο.
Λόγο του μεγάλου του πληθυσμού, στο χωριό Γιαλούσα λειτουργούσε, μέχρι την τουρκική εισβολή του 1974, και ελληνικό γυμνάσιο που εξυπηρετούσε και τις εκπαιδευτικές ανάγκες γειτονικών χωριών. Στο χωριό λειτουργούσε αστυνομικός σταθμός από το 1905. Από τις αρχές του αιώνα στάθμευαν επίσης στο χωριό περιφερειακός ιατρικός λειτουργός, περιφεριακό δικαστήριο και άλλοι κυβερνητικοί λειτουργοί.
Μεγάλος αριθμός Γιαλουσιτών είχε παραμείνει στο χωριό κι εγκλωβιστεί εκεί με την τουρκική στρατιωτική εισβολή και κατοχή. Ο αριθμός των εγκλωβισμένων ανερχόταν στους 1.909 τον Οκτώβριο του 1975. Στη συνέχεια άρχισαν να εκδιώκονται κι αυτοί από τους Τούρκους και να προσφυγοποιούνται στις ελεύθερες περιοχές. Τον Δεκέμβριο του 1975 είχαν παραμείνει μόνο 537, ενώ μειώθηκαν στους 310 τον Ιανουάριο του 1977. Τον Απρίλιο του 1978 είχαν παραμείνει μονο δύο. Σήμερα δεν υπάρχει κανένας Έλληνας στο χωριό.
Στο μεταξύ από το 1976 εγκαταστάθηκαν στη Γιαλούσα Τουρκοκύπριοι που μεταφέρθηκαν από τις ελεύθερες περιοχές της Κύπρου, κυρίως από τα χωριά Κόκκινα και Βροΐσια. Αυτοί μετονόμασαν την Γιαλούσα σε Yeni Erenköy (την ονομασία Erenköy, που σημαίνει χωριό των σοφών ανθρώπων, χρησιμοποιούσαν οι Τούρκοι για το χωριό Κόκκινα, η δε πρόταξη Yeni σημαίνει Νέο). Αργότερα εγκαταστάθηκαν στη Γιαλούσα και πολλοί έποικοι που μεταφέρθηκαν από την Τουρκία.
Πολλοί από τους πρόσφυγες Γιαλουσίτες εγκαταστάθηκαν στο Καλό Χωριό (επαρχία Λάρνακας) και στην Αυδήμου (επαρχία Λεμεσού), κι άλλοι σε άλλες περιοχές. Αρκετοί μετανάστευσαν σε διάφορες χώρες όπου είχαν συγγενείς, γιατί πολλοί Γιαλουσίτες βρίσκονται εγκατεστημένοι από τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα στην Αγγλία, στην Αυστραλία και στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου κι είχαν μεταναστεύσει.

Η εκκλησία της Αγίας Μαρίνας στη Γιαλούσα

Η Γιαλούσα χωρίζεται σε δύο ενορίες, του Αρχάγγελου Μιχαήλ και της Αγίας Μαρίνας (11ος -12ος αιώνας) ενώ υπάρχουν κι άλλες συνοικίες καθώς και ξωκλήσια όπως της Αγίας Σολομωνής, του Αγίου Γεωργίου, της Αγίας Θέκλας, της Ζωοδόχου Πηγής.
Ο οικισμός της Γιαλούσας είναι διεσπαρμένου τύπου, αν και σχετικά συμπαγής στο κέντρο. Ακριβώς από το κέντρο του οικισμού ξεκινά ένα ακτινωτό οδικό δίκτυο προς όλες τις κατευθύνσεις. Το δίκτυο αυτό επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την οικοδόμηση των σπιτιών.
Η Γιαλούσα εμφανίζεται στους ενετικούς χάρτες  με την ονομασία lalusa. Τόσο ο Τζέφρυ όσο και ο Γκάννις μνημονεύουν ιδιαίτερα τις εκκλησίες και τα ξωκλήσια της Γιαλούσας. Ο Λοΐζος Φιλίππου σημειώνει πως ο ναός της Γιαλούσας ανακαινίστηκε το 1793 χάρη στις ενέργειες του αρχιεπισκόπου Χρύσανθου. Σύμφωνα με τον ίδιο συγγραφέα το πρώτο σχολείο στο χωριό ιδρύθηκε το 1862, ο δε δάσκαλος ήταν ταυτόχρονα ιεροψάλτης και μουσικοδιδάσκαλος. 'Ομως. ο Ι. Κ. Περιστιάνης αναφέρει πως μερικοί δάσκαλοι δίδαξαν στο χωριό τα γράμματα και πριν από το 1862.

Η εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ στη Γιαλούσα

Τα κυριότερα προϊόντα της Γιαλούσας πριν από την τουρκική εισβολή του 1974 ήταν τα σιτηρά, ο καπνός, οι ελιές, οι χαρουπιές, πολύ λίγα εσπεριδοειδή και όσπρια. Ο καπνός πριν την εισβολή ήταν η κυριότερη καλλιέργεια μερικών χωριών της Καρπασίας, ο δε Συνεργατικός Οργανισμός Καπνού (Σ.Ο.Κ.) είχε έδρα του την Γιαλούσα. Για χρόνια ο καπνός αποτελούσε την κύρια καλλιέργια στην περιοχή, όπου παλαιότερα εξαγόταν και γύψος από τοπικά λατομεία.
Ανεπτυγμένη πριν την εισβολή ήταν στην Γιαλούσα και η αιγοπροβατοτροφία. Στο χωριό εκτρέφονταν 3.306 πρόβατα, 1.769 κατσίκες, 235 μοσχάρια και 7.286 πουλερικά. Ο αριθμός των μοσχαριών ήταν ο τρίτος μεγαλύτερος στην επαρχία Αμμοχώστου μετά τη Λύση και το Ριζοκάρπασο. Εκτός από τη βιομηχανία του καπνού δεν υπήρχε οποιαδήποτε άλλη αξιόλογη βιομηχανική δραστηριότητα. Εξάλλου πριν από την εισβολή λειτουργούσε στη Γιαλούσα αλιευτικό καταφύγιο.

Φωτογραφία από την Γιαλούσα του 1928

Πηγή: Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια
            Κατεχόμενα: Μια περιδιάβαση στα κατεχόμενα χωριά και τις πόλεις μας
             Μάριος Θεμιστοκλή Στυλιανού
Μεταφέρθηκε στο διαδίκτυο από NOCTOC